این مدرسه در سال 1270 هجری قمری بنا به دستور حاج موسی آقای قاجار در محله بالای کوی دباغان (بالا محله) دامغان ساخته شده است.

در جنوب مدرسه مسجدی ساخته شده که ساختمان آن از آجر و به شکل کثیر الاضلاع است. این مسجد دارای ده اتاق و از سطح زمین نزدیک به یک متر و نیم بلند تر است تالار فوقانی که روبروی در مدرسه واقع شده است پنج در دارد که درها به طرف حیاط مدرسه باز می شوند و پشت آنها حیاط خلوت است در بعضی مواقع در این حیاط خلوت مجلس درس تشکیل می شده است. در ضلع شمالی مدرسه تالار بزرگ با شاهنشین قرار دارد که پنج در آن به طرف حیاط آن باز می شود و در گذشته مرحوم میرزا فتح ا… که از علمای وقت بود در این تالار تدریس می کرد.

به دوران قاجاریه در یکی از محلات قدیمی دامغان بنام بالا محله مدرسه ای تاسیس گشت که بانی و سازنده آن حاجی موسی آقا که از رجال قاجاریه استرآباد بود این مدرسه را بنیاد کرد. محمد حسن خان صنیع الدوله در کتاب خویش بنام مطلع الشمس می نویسد: «32 سال قبل از ورود من به شهر دامغان این مدرسه بنا شده بود ، این مدرسه دارای وقفنامه ای است که در اداره اوقاف شهرستان دامغان موجود می باشد. سال بنای این مدرسه 1270 هجری قمری ذکر شده است. مدیریت و ریاست این مدرسه در عصر قاجاریه با شخصی بنام «آقا میرزا صادق مدرس دامغانی» بوده است. سبک معماری این مدرسه بسیار زیبا و ویژگی های هنر ایرانی بر عظمت این نهاد دینی افزوده است. این مدرسه دارای چندین مدخل مدرسه موسویه دامغانورودی می باشد بنای آن تماماً از آجر است و دارای تالاری بزرگ و طاقنماهای زیبا و نیز حجره هایی که اختصاص به طلاب این حوزه دارد و در وسط این مدرسه حوضی بزرگ جلوه ای خاص به این مدرسه بخشیده است. این مدرسه علاوه بر آنکه امر تدریس علوم حوزوی در آن صورت می گیرد در ایام عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) از شور و حال معنوی خاصی برخوردار است و هر ساله بر اساس سنت در شب های نهم و دهم محرم دستجات سینه زنی و زنجیرزنی از تکیه های مختلف شهر به این مدرسه می آیند و به عزاداری و به ذکر مصائب کربلا می پردازند. سالهاست که مجالس وعظ توسط خطیبانی برجسته و با تقوی در این مدرسه در مناسبت های مختلف برگزار می گردد. از مدرسان و اساتید این حوزه که سهم بسزایی در تربیت طلاب داشته اند می توان به مرحوم آیت الله نصیری و آیت الله خدائی و آیت الله خزعلی اشاره نمود. به دوران مرحوم میرزا علی اکبر معلم از سوی ایشان توجه ای خاص به این حوزه می شد و در سال های اخیر نیز با جدیت و پشتکار آقای حسین معلم به امور این نهاد دینی توجه ای خاص شده است.

منبع: کتاب «روند توسعه نهادهای فرهنگی شهرستان دامغان» نویسنده: احسان الله امیر عبدالهیان

در کاوش های تپه حصار دامغان، در سالهای 1310 و 1311 ه.ش سه دوره استقرار آشکار شده، آثار و بازمانده فرهنگ های گوناگون از دوران پيش از تاريخ تا دوران اسلامی به دست آمده است. مردم ساکن تپه حصار بر پايه مهرهای استامپی (مسطح) و استوانه ای(سيلندری) که از اين محل به دست آمده، در دوران پيش از تاريخ دارای خط و يا گونه ای علامت اختصاری بوده اند.
  پيدايش اين خط می رساند که اين مردمان دارای خط بودند و می نگاشتند و مهرهای يافت شده، پاسخ نامه های آنان است و بی گمان با بين النهرين و درّه سند در پيوند بازرگانی بوده اند. از سوی خاور با جلال آباد و بدخشان از طريق شهر سوخته سيستان، تجارت سنگ لاجورد و در کوهی داشته و به بين النهرين و ايلام فلز صادر می کردند، زيرا در تپه حصار کوره ذوب فلز و قطعه های ريز سری پيدا شده است.
  بر پايه آزمايشهای کربن 14 ، ديرين ترين لايه تمدنی حصار از 6 هزار و 600 سال پيش استو جديدترين دوره فرهنگی در همين تپه، در حدود 3 هزار و 900 سال پيش است. از اين رو در بين ديرين ترين لايه های فرهنگی تا جديدترين لايه های حصار، 2 هزار و 700 سال معماری، فرهنگ، تاريخ و زندگی انسان نهفته است.
   با به دست آمدن استخوان چهارپايان، چون گاو، گوسفند، بز، غزال، و شتر می توان اهميت دام و دامپروری را در ميان اين مردمان دريافت.
   همچنين با بدست آمدن دانه های نباتی، مانند: کنجد، پنبه دانه، گندم، جو و حتی انگور، می توان پذيرفت که کشاورزی، کشت دانه های نباتی، کشت گندم و جو به همان اندازه دامپروری، شکوفا بوده است. با توجه به گفتار بالا می توان گفت که زندگی اقتصادی مردم تپه حصار، در سه دوره ياد شده، بر سه اصل : پيوند بازرگانی، دامپروری و پرورش طيور و کشاورزی استوار بوده است.

به نظر می رسد اين نام ترکيبی از ترکی (تاری ؛ خدا ) و خانه فارسی است . « گدار » باستان شناس معروف درباره مسجد تاريخانه چنين نوشته است:« نمونه ای از بناهايی که مقدم بر دوره سلجوقيان است می توانيم ارئه دهيم يعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ايران در آن تشکيل يافته است دو نمونه از ميان آنها مسجد جامع نائين و تاريخانه دامغان است »

تاريخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هــــــم می نامند و اين رقم اغلب در ايران نماينده آن نيست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است .

نقشه اين بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است. در دوره سلجوقيان به جای مناره خشت و گلی آن که ريخته بود برجی از آجر ساخته اند . اين مناره جديد را در جای مناره قديم نساخته اند بلکه در کنار آن بنا کرده اند . اين بنا شامل صحنی است تقريباً مربعی که از چهار طرف طاقهايی دارد و يکی از طاق نماها که عميق تر از ديگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همين جهت مواجه با قبله است .

نقشه اين مسجد ساده ترين و خالص ترين و حتی می توان گفت علمی ترين مساجد صدر اسلام است . در بنای تاريخانه يعنی در اشــــــکال معماری که در آن به کار برده اند و در شکل ساختمان هيچ چيز نيست که ايرانی خالص نباشد حتی می توان گفت در اين بنا هيچ شکل و هيچ جزئی از ساختمان نيست که متعلق به معماری زمان ساسانيان نباشد .

تاريخانه از حيث نقشه به قدری بيگانه از ايران است و از حيــــــث ساختمان به قدری ايرانی است که يکی ازمسافرين که به اين قبيل اماکن توجه داشته يعنی « ايستويک » تصورکرده است که خرابه های آن يکی از معابد يا يکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پيلس است .بنابر وصفی که شد بايد حتی المقدور تاريخانه را به دوره ساسانيان نزديک دانست ولی بايد در زمانی متوقف شد که نقشه اصلی مسجد را کشيده اند به وسيله نمونه های اصلی می دانيم که اين نقشه از اواسـط دوره بنی اميه متداول بوده است . در هر صورت می توان آخر دوره بنی اميه را قديمی ترين زمان ساختمان اين بنا دانست .

از سوی ديگر می توان اين گونه دانست که زمان ساخت اصلی اين مسجد بين جلوس اولين خليفه عباسی يعنی «سفاح » در 132 ( ه . ق) و سلطنت هارون الرشيد 170-193 (ه. ق) دانست يعنی در اواسط قرن دوم هجری قمری.آنچه اکنون از مسجد تاآلبوم تصاویر مسجد تاریخانه دامغان ،مانده است 26 ستون است که ضخامت هر يک چهار متر و به ارتفاع 2متر و 84 سانتی متر است و شش دهانه طاق و يک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده . در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصلــــه دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمين و قطر منتهی اليه آن در بالا 8/6 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نيست بعضی گفته اند که بر اثر زلزله خراب شده ولی سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله می بود غير منظم بود در ارتفاع ده متری آن کتيبه ای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است بانی آن ابو حرب بختيار ممدوح منوچهری است بنابراين، اين مناره در فاصله سالهای 420-430 هجـــری قمری ساخته شده است .

چشمه علی یکی از مهم‌ترین تفریحگاه‌های شهر دامغان در ایران است.

مجموعه چشمه علی که یک فضای محصور شده برای تفریح تابستانی شاهان قاجار بوده‌است. این مجموعه از دو بخش قراول‌خانه و سازه درون آب تشکیل شده‌است. دیرینگی سازه‌های درون مجموعه به روزگار صفویان می‌رسد اما کاربری تفریحی آن بیشتر در روزگار قاجار بوده‌است.

در دو سوی سازه درون آب استخر قرار دارد که نشیمن گاه شاهان قاجار بوده‌است. این مجموعه دارای گرمابه و مسجد هم بوده که اکنون ویران شده‌اند. چشمه علی دامغان یکی از خوش آب‌وهواترین تابستانگاه‌های ایران است. در زمان‌های گذشته به این چشمه «هزارچشمه» یا «علی بولاغ» می‌گفتند.

این مجموعه در شمال غربی دامغان و در مسیر راه دامغان ـ کیاسر ـ ساری و به فاصله 32 کیلومتری از دامغان قرار گرفته است. در اطراف آن باغات و کوه های زیبا و سرسبزی وجود دارد که از آب چشمه علی آبیاری می شود. این چشمه از لحاظ تقسیمات جغرافیایی در حوزه دهستان رودبار قرار دارد و دارای دو دریاچه می باشد که اولی در شمال و دیگری در جنوب عمارت فتحعلی شاه قرار دارد. دریاچه شمالی بر تپه خاکی هموار با سنگ و شن متصل است که قسمت اعظم آب چشمه از این قسمت خارج می شود.

پس از ساخت عمارت فوق ، شاه اعلام کرد: «این عمارت کعبه ثانی نیاز دارد» و دستور داد مسجدی در کنار چشمه بسازند. پس در آن مسجدی در جوار عمارت ، با طاق رومی ساخته شد که تا چندین سال قبل آثاری از آن مشاهده می شد. فتحعلی شاه در آن زمان دستور داد وقف نامه ای را برای چشمه علی بر دو سنگ حک و در مسجد نصب نمایند ولی به دلیل عدم کارایی و مخروبه شدن مسجد ، آثار باقیمانده تخریب و مجدداً در همان محل مسجدی زیبا احداث گردید.

چشمه علی علاوه بر مناظر و طبیعت زیبایش ، منبع تامین کننده آب شهرستان دامغان محسوب می شود و مهمتر آنکه آن را به حضرت علی (ع) نسبت داده اند و قطعه سنگی که روی آن منقوش است مورد توجه بازدیدکنندگان بوده است البته در حال حاضر اثری از آن سنگ نیست. این چشمه در سال 1217 هجری قمری وقف امام زمان (عج) شده است. در هر صورت چشمه علی علاوه بر مکانی توریستی محلی مذهبی و مورد احترام مردم می باشد.

********