فریضه حج از آموزه های جامع، زیبا، متنوع، عمیق و پرجاذبه مکتب نورانی اسلام است که می توان آن را اردوی انسان سازی نامید.

توجه ویژه اولیاء دین به این فریضه، موقعیتهای معنوی استثنایی و منحصر به فرد موجود در آن، پیوند این فریضه در ادعیه با ماه مبارک رمضان و لیلة القدر که «خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ»(1) می باشد، اهتمام همه مسلمین در طول تاریخ به این مانور بزرگ اسلامی و ابعاد معنوی، سیاسی و فرهنگی آن، بر اهمیت و میزان تأثیرگذاری آن می افزاید. رهبر معظم انقلاب نیز می فرمایند: «حج فرصتی استثنایی از نظر زمانی و مکانی است برای بازگشت انسان به حقیقت خویش.»(2)

آنچه در این مختصر بدان اشاره می شود، نکات تربیتی سیر اعمال در سفر حج است که مبلغان محترم می توانند با پردازش بیشتر در یک یا چند سخنرانی از آن استفاده کنند.

 1. هجرت
 اکثر قریب به اتفاق مسافران حج، به عنوان مقدمه انجام این فریضه الهی، باید هجرتی از وطن داشته باشند. و هر سالکی در سیر الی الله نیازمند هجرت است؛ هجرت از خود، از خلق، از ما سوی الله، که لازمه اینها دور شدن از تعلّقات و وابستگیها می باشد و در این پادگان سازندگی درون (حج)، این امر در قالب سفری چند روزه تمرین می شود.

 2. احرام
 الف. تربیت، لباس خاص می خواهد؛ چنان که در هر باشگاه ورزشی به محض ورود، باید به جای لباسهای بیرون، لباس مخصوص پوشیده شود.

ب. تربیت، واجب و حرام می خواهد. در هر تمرین علمی، ورزشی، هنری و فنی، استادان به شاگردان می آموزند که در این محیط چه کارهایی بر آنها لازم (واجب) و چه کارهایی برای آنها ممنوع (حرام) می باشد و اگر متعلّم و متربّی نپذیرد، تعلیم و تربیتی برای او نخواهد بود.

ج. تربیت، نیت و ذکر خاص داد. برای برخی نرمشها در ورزش، شعار و یا سرود خاص می خوانند.

ـ واجب اوّل در احرام با کندن لباس پَست دنیا و پوشیدن لباس احرام مرضی حق محقق می شود؛ همان لباسی که در آن خودخواهی و فخرفروشی راه ندارد، و همه را در یک شکل در محضر معبود قرار می دهد تا تنها تفاوت به تقوا باشد که «اِنَّ اَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ اَتْقکُمْ»؛(3) «به راستی که گرامی ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست.»

ـ واجب دیگر احرام، نیت کردن و پذیرفتن انجام اعمال واجب پس از احرام و ترک محرماتی است که شاید به اقتضای اولیه هیچ حرمتی نداشته باشند، ولی اقتضای تربیت، آنها را حرام کرده است، مثل: بوییدن بوی خوش و… .

ـ واجب دیگر، همان سرود زیبای احرام است که حاجی باید خود را در معرض دعوت حق قرار دهد و با تمام آمادگی ظاهری، نگران پذیرش از جانب محبوب باشد: «لَبَّیْکَ اللّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لا شَریکَ لَکَ لَبَّیْکَ… .»

این همان مقام خوف و رجاء است که در تربیت سهم به سزایی دارد و مانع از عجب و ناامیدی می شود. همه تلاش بندگان خدا و احرام بستگان این است که آیا با این احرام و تلاش و مجاهدت، مَحرم اسرار الهی شده اند و به خلوتگه بندگی راه یافته اند یا نه؟ چنان که گفته اند: «مُحرم که شدی، بکوش مَحرم باشی.»

 3. طواف
 گشتن به دور خانه خدا در معیار مشخص مکانی و عددی و جهتی، پیام آور این معناست که:

اولاً، انسان موجودی است که دارای حرکت است و ثانیا، این حرکت باید در مسیر تقویت توحید و روح عبودیت و خداپرستی باشد. ثالثا، محوریت ولایت در این حرکت و همراهی انسان با امام حق یک ضرورت است. (شاید عدد 7 کنایه از اسامی 14 نور پاک باشد که بدون تکرار هفت اسم بیشتر نیست و بیانگر این حقیقت باشد که امام رضا علیه السلام فرمودند: «… یَقُولُ اللّه ُ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ حِصْنی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنی اَمِنَ مِنْ عَذابی، قالَ الرِّضا بِشُرُوطِها وَ اَنَا مِنْ شُرُوطِها؛(4) خداوند می فرماید که لا اله الا اللّه قلعه من است. پس کسی که در قلعه من داخل شود، از عذاب من در امان است. امام رضا علیه السلام فرمود: [این امنیت از عذاب وابسته] به شروط آن است و من از شروط آن هستم.»

 کعبه یک سنگ نشانی است که ره گم نشود
حاجی احرام دگر بند ببین یار کجاست
4. نماز طواف (پشت مقام
ابراهیم علیه السلام ) 

نماز بالاترین ذکر و یادآوری، بهترین مظهر رابطه نگه دارنده و تقویت کننده بین خالق و مخلوق، و زیباترین صحنه عشق بازی با حضرت حق تعالی است. بنابراین، باید با انجام این فریضه، تعظیم در برابر معبود را تکرار کرد و شاید نماز در پنج نوبت در شبانه روز به همین دلیل باشد.

 5. سعی بین صفا و مروه
 انسان در مسیر تربیت و رشد و کمال باید سعی و تلاش داشته باشد؛ چرا که: «لَیْسَ لِلاِْنْسانِ اِلاّ ما سَعی».(5) البته دو صفت باید در هر مبدأ و مقصد تلاش انسان بروز و ظهور داشته باشد: 1. تلاش انسان باید بر مبنای صفا، پاکی، صداقت و طهارت باشد؛ 2. نتیجه و هدف این تلاش نیز باید رسیدن به فضائل اخلاقی و کمالات انسانی همانند: مروّت، مردانگی، جوانمردی، آزادگی و حریّت باشد. بنابراین، تلاش مبتنی بر نفاق، دروغ، مکر، حیله و نیرنگ و به مقصد ناجوانمردی و ظلم و خیانت، نه تنها مفید فایده ای نیست، بلکه شدیدا مضرّ می باشد.

 6. تقصیر
 از معیارهای عمده بندگی برای هر سالک در مسیر تربیت الهی با تمام تلاشها، عبادتها، مجاهدتها، تحمل سختیها، اعلام قصور در محضر معبود می باشد؛ لذا امام باقر علیه السلام به جابر سفارش می کنند: ای جابر! از خدا بخواه، تو را از نقص و تقصیر خارج نکند؛ «لا اَخْرَجَکَ اللّهُ مِنَ النَّقْصِ وَ التَّقْصیرِ»(6)

یعنی همیشه باید انسان خود را بدهکار حضرت معبود بداند و همه عبادتهای خود را مدیون توفیقات او بداند: «وَ ما تَوْفیقی اِلاّ بِاللّهِ»(7) و تلاش خود را در مقایسه با الطاف حضرت دوست، هیچ بداند و حتی نسبت به توفیق همین عبادات نیز شاکر باشد.

 7. احرام مجدد حج تمتع
 ظاهرا ورود به هر میهمانی می تواند دو مرحله داشته باشد که هر مرحله ای شرائط و آداب خاص خود را دارد؛ برای ورود به مرحله پذیرایی عمومی، احرام اوّل لازم است و بعد از نشان دادن قابلیت، نسبت به ورود به مرحله پذیرایی خصوصی، احرام دوم ضروری می باشد، با تمام آنچه در نکات تربیتی احرام گفته شد.

از امام صادق علیه السلام نیز سؤال شد که چرا خداوند بعد از اعمال عمره، به میهمانان خود امر به خروج از حرم می کند و بعد از طی مراحل عرفات و مشعر و منی، آنها را به حضور در خانه می پذیرد؟ حضرت سرّ آن را خارج شدن میهمان، تقاضای عفو و بخشش و التماس برای پذیرش و عزیز شدن او برای میزبان ذکر فرمود، تا حدّی که وقتی این همه عزیز شد و قابلیت پیدا کرد، میزبان ندا می دهد: تو را بخشیدم، تو را پذیرفتم، وارد شو که قابلیت پیدا کردی…. در مسیر تربیت نیز طی مراحل و سلوک منازل این چنین خواهد بود و هر مرحله ای، احرام خاص (لباس خاص، ذکر خاص، واجب و حرام خاص) می خواهد.

 8. وقوف در عرفات
 هر حرکتی نیازمند معرفت است و معرفت نیز زمینه هائی می خواهد؛ تا انسان زانو نزند، خاک نشین نشود، متواضع نباشد، سائل نباشد، وقوف نکند و زمان نگذارد (آنچه که در این عمل سفارش شده است)، چیزی به دست نخواهد آورد؛ لذا معروف این است که در وادی معرفت، اگر همه وجود خود را وقف کردی، دریافت خوبی خواهی داشت.

 9. وقوف در مشعر الحرام
 انسان چه بخواهد چه نخواهد، سائر الی الله است که: «یا اَیُّهَا الاِْنْسانُ اِنَّکَ کادِحٌ اِلی رَبِّکَ کَدْحا فَمُلاقیهِ»؛(8) «ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می روی و او را ملاقات خواهی کرد.» و در این سیر، هم شور لازم دارد و هم شعور؛ و اگر شور تبدیل به شعور نشود، مقطعی، سطحی و بی محتوا خواهد بود. مهم ترین معیار شعوری که از معرفت صحیح حاصل می شود، مسلح شدن برای مبارزه با دشمن دائمی درون (نفس اماره) و برون (ابلیس) می باشد و این پیام جمع کردن سنگ ریزه ها در وادی مشعرالحرام می باشد و شاید عدد هفت نیز بیانگر این اصل تربیتی باشد که در مبارزه با دشمن هم تنها راه تضمین شده، راه ولایت است. (چنانکه در مورد طواف گذشت.)

 10. وقوف در منی
 در منی برای تربیت باید شیاطین درون و بیرون (جنّ و انس) را رمی کرد که هم متعددند (جمره اولی، وسطی، عقبی) و هم متنوع هستند (کوچک، متوسط، بزرگ). هیچ انسانی از زمان حضرت آدم ابوالبشر علیه السلام تا قیامت از برخورد با شیطان مستثنا نشده است و تفاوت انسانها به نوع برخورد و مبارزه با شیطان است.

در این مسیر، یکی دیگر از ضرورتهای تربیتی، قربانی کردن آرزوهاست؛ آرزوهایی که به بیان امام علی علیه السلام می تواند آخرتی را به فراموشی بکشاند: «وَ اَمّا طُولُ الاَْمَلِ فَیُنْسِی الاْخِرَةَ؛(9) و اما آرزوهای طولانی، آخرت را از یاد [انسان] می برد.»

اولاد، اموال و همه هستی انسان مظهر آرزوهاست؛ اگر توانستیم که از فرزند خود در راه خدا دل ببُریم؛ همچنان که ابراهیم علیه السلام در قربانی اسماعیل علیه السلام این چنین کرد و اگر توانستیم از مال خود با ادای واجبات (خمس و زکات) و انفاق بگذریم، نیل به مقصود ممکن خواهد بود.

ضرورت سوم این مسیر، اعلام تقصیر و حضور مجدد است که باید شدیدتر از اعلام تقصیر اوّل باشد (سر تراشیدن نسبت به ناخن گرفتن). هر چه تلاش همراه با توفیق بیشتر و سخت تر باشد، باید اعلام شرمندگی انسان بیشتر باشد؛ چون به کنه عنایات حضرت حق توجه بیشتری پیدا می کند.

 11. طواف حج
طواف بر محور توحید با هدایت ولایت، گاهی به دنبال معرفت و شعور اجمالی است که تأثیر خاص خود را دارد؛ ولی هنگامی که بعد از کسب معرفت، پیدا کردن شعور لازم، رمی هوسها، قربانی کردن آرزوها و اعلام خضوع و خشوع باشد، تأثیر دیگری دارد.

 12. نماز طواف
 نیاز واقعی، اتصال واقعی را می طلبد و این اتصال است که به انسان نیرو می دهد و مصونیت ایجاد می کند که «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْکَرِ»؛(10) «همانا نماز [انسان را] از زشتیها و گناه باز می دارد.»

 13. سعی بین صفا و مروه
 تکرار از اصول تربیتی است و سالک دائما باید توجه داشته باشد که تلاش ضروری است و باید هر تلاشی مبتنی بر صفا و صداقت باشد و مقصد آن نیز باید مروّت، جوانمردی و فتوّت باشد.

 14. طواف نساء
 حضور همراه که کفو انسان هم باید باشد، از ضروریات مسیر است؛ لذا خیلی از سالکان توفیقات خود را مدیون همراه هوشیار خود بوده اند.

 15. نماز طواف نساء
 برای درس استفاده کردن از لذائذ دنیا، یادآوری لذائذ معنوی، کنترل کننده خوب و زیبایی است.

 عید قربان
 هر تربیتی، مقصدی دارد. مقصد انسان در مسیر رشد و کمال، کشف حقیقت انسانیت اوست و حقیقت انسان چیزی جز تحقق روح بندگی و عبودیت نیست و اگر این مقصد حاصل شود، در نظام تربیتی، اعمال حق به زیبایی تحقق می یابد؛ یعنی کشف حقیقت انسان و کشف روح عبودیت و بندگی. تحقق این معنا، عید بزرگی است و عید تقرب به خالق هستی است.

1. قدر/ 3.

2. سخنرانی با کارگزاران حج، 30/9/1383.

3. حجرات/ 13.

4. روضة الواعظین، ج1، ص42.

5. نجم/ 39.

6. همان، ج1، ص96.

7. بحار الانوار، ج40، ص175، از رسول اکرم صلی الله علیه و آله .

برگرفته ازمجله مبلغان دی و بهمن 1384، شماره 74 

8. انشقاق/ 6.

9. نهج البلاغه، خ42.

10. عنکبوت/ 45.