نظام حقوقی اسلام نظامی تکلیف گراست؛ به عنوان مثال در متون دینی وقتی صحبت از حق انسـانها می شود بحث از حقوقی است که انسانهای دیگر بر ما دارند و به عبارت دیگر مسئولیتی که ما در قبال دیگران داریم، البته چون این حقوق طرفینی است ما نیز این حقوق را بر عهده دیگران داریم، اما بدلیل همان بعد سازندگی و تربیت و هدایت که دین اسلام برای خود، قائل است در بیان به جنبه تکلیف و وظیفه و مسئولیت توجه بیشتری می کند.

به طور کلی مسئولیت پذیری یعنی قابلیت پذیرش و به عهده گرفتن کاری که از کسی خواسته شده است،البته مسئولیت با وظیفه تفاوت دارد، وظیفه کاری است که یک نفر به دیگری محول می کند و باید حتما انجام بگیرد. اما وقتی از کسی خواسته می شود مسئولیتی را بپذیرد، باید برای او کاملا مشخص شود موضوع درخواست چیست و در برابر به عهده گرفتن آن، چه چیزی به دست می آورد. مسئولیت پذیری ویژگی هایی دارد که در ادامه به آن ها می پردازیم.

• نکته بسیار مهم درباره مسئولیت این است که اجباری برای پذیرش درخواست وجود نداشته و در واقع مسئولیت، انتخابی آگاهانه است، درست مثل قراردادی نانوشته که همه اجزای آن برای طرفین مشخص است.

• پذیرفتن مسئولیت همچنین نباید با احساس گناه یا بدهکاری یا اعمال زور و مبارزه همراه باشد، بلکه باید بدون فشار مالی یا عاطفی مطرح شود. اگر فردی احساس کند با زور او را مجبور به انجام کاری کرده اند، ممکن است خود او هم چنین روشی را در پیش بگیرد، یعنی علاوه بر نپذیرفتن آن مسئولیت، سعی کند از طریق زورگویی یا لجبازی به خواسته های خود برسد.

به طور کلی می توان دو نوع مسئولیت پذیری را مشخص کرد: مسئولیت پذیری شخصی و مسئولیت پذیری اجتماعی. مسئولیت پذیری شخصی و خانوادگی، وظایف شخصی اولیه ای هستند که بیشتر کودکان خودشان در سنین پایین انجام می دهند، مثل مسواک زدن، شستن دست ها و لباس پوشیدن.

برخی والدین انجام این وظایف را کافی می دانند، اما باید به کودکان وظایفی درباره کارهای خانه نیز محول کرد تا علاوه بر مسئولیت پذیری شخصی و خانوادگی، مسئولیت پذیری اجتماعی را نیز بیاموزند و در مقابل دیگران احساس مسئولیت داشته باشند.

امام سجاد(ع) در این ارتباط می فرماید: «بدان که خدای عزوجل را بر تو حقوقی است که در هر جنبشی که از تو سر می زند و هر آرامشی که داشته باشی و یا در هر حالی که باشی یا در هر منزلی که فرود آیی یا در هر عضوی که بگردانی یا در هر ابزاری که در آن تصرف کنی، آن حقوق اطراف تو را فرا گرفته است. بزرگ ترین حق خدای تبارک و تعالی همان است که برای خویش بر تو واجب کرده؛ همان حقّی که ریشه همه حقوق است.

در قرآن مجید آیات فراوانی وجود دارد که اهمیّت مسئولیّت پذیری و وظیفه شناسی را برای انسان بیان کرده است؛ به عنوان مثال قبول مسئولیّت در قرآن ، به بار سنگین تشبیه شده است. به طور مثال خداوند در قرآن می فرماید: «وَلا تَزِروا وازِرَةً وِزرَ اُخری…: هیچ گناهکاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد.» در این آیه «وزر» به معنی سنگین است و در برخی از تفاسیر به معنای «گناه» و «مسئولیت» نیز آمده است.

خداوند در این آیه ما را به این معنا رهنمون می شود که بار سنگین مسئولیت را احدی خود انسان بر دوش نمی کشد و در روز رستاخیز هر کس مسئول پاسخگویی به اعمال خویش است و ابعاد این پاسخگویی به قدری وسیع است که حتی اعضاء و جوارح انسان را نیز در بر می گیرد.

مسئولیت پذیری از چنان اهمیتی برخوردار است که در بسیاری از تفاسیر از امانت الهی، به همان تعهد و قبول مسئولیت یاد شده است و علت اینکه این امانت عظیم، به انسان سپرده شد این بود که او این قابلیت را داشت و می توانست ولایت الهی را پذیرا گردد؛ یعنی در جاده عبودیّت و کمال بسوی معبود لایزال سیر کند؛ چنانکه خداوند در قرآن می فرماید: «ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم آنها از حمل آن ابا کردند و از آن هراس داشتند امّا انسان، آن را بر دوش کشید، او بسیار ظالم و جاهل بود.»

مسئولیت پذیری در لسان روایات نیز همواره از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. امام علی(ع) آنچنان خود را در پیشگاه خدا مسئول می داند که حتی درباره آنچه می گوید وجود خویش را ضامن قرار داده و می فرماید: «ذِمَّتی بِما اَقُولُ رَهِینَةٌ وَ اَنا بِهِ زَعِیمٌ: عهده ام در گرو درستی سخنم قرار دارد و نسبت به آن ضامن و پایبندم» و همین احساس مسئولیت بود که ایشان را به قبول خلافت وادار کرد.

چنانکه امام علی(ع) می فرمایند: «هان به خدایی که دانه را شکافت و انسان را بوجود آورد، اگر حضور حاضر و تمام بودن حجت بر من به خاطر وجود یاور نبود و اگر نبود عهدی که خداوند از دانشمندان گرفته که در برابر شکم بارگی هیچ ستمگر و گرسنگی هیچ مظلومی سکوت ننمایند دهنه شتر خلافت را بر کوهانش می انداختم و پایان خلافت را با پیمانه خالی اولش سیراب می کردم آن وقت می دیدید که ارزش دنیای شما نزد من از اخلاط دماغ بز کمتر است.»

پرورش مسئولیت از چه سنی ؟

در پرورش مسئولیت باید حدود سنی را در نظر داشت و رعایت كرد،   از آن باب كه هر سنی مقتضایی دارد . فی المثل ممكن است طفلی از زیر بار مسئولیتی كه بر عهده اش گذارده شده شانه خالی كند و این امر والدین را عصبانی نماید و طفل را متهم به بی ثباتی،  بی تعهدی و وظیفه شناسی كنند . در حالی كه اگر به خصایص مراحل سنی كودك آشنا باشند،  درمی یابند كه این امر ناشی از اَغراض معیّن نیست بلكه گاهی شئون سنی كودك ایجاب می كند كه طفل در پذیرش  مسئولیت به گونه ای معیّن و خاص باشد. در چنان وصفی تنبیه  نمی تواند او را درست كند و سرسختی والدین نمی تواند نقشی سازنده برای كودك  داشته باشد .

درباره ی آغاز پرورش مسئولیت در كودك باید بگوییم كه از نظر علمی نمی تواند وقت و سن معینی را كه اجتناب ناپذیر باشد  برای او معین كرد و یا لااقل این كه تا حال، نظر صریحی در این باره اعلام نشده است ولی آنچه را كه تجارب و توصیه ها به دست می دهند این است كه پرورش مسئولیت از همان سال اول زندگی،  ‌باید شروع شود و كودك در این سن آماده پذیرش آن است؛ مسائلی چون میل كودك به استقلال در خوردن غذا و نوشیدن آب،  خودداری ازخیس كردن رختخواب،  صبركردن برای فراهم شدن غذا،  دست نزدن به اشیاء ممنوعه،  خودداری از جیغ و فریادها كه به دستور والدین انجام می گیرد،  و…، جلوه هایی از مسئولیت پذیری كودك در همان سال اول زندگی است .

مربیان توصیه می كنند كودك در هر سنی به محض كه آمادگی یافت باید مسئولیت در اختیارش قرارگیرد و هرگز به این بهانه كه كار و فعالیت معینی برای كودك زود است نباید او را از پذیرش مسئولیت محروم كرد . مثلاً طفل از حدود 15 ماهگی و شاید  هم زودتر سعی دارد كه غذای خود رابه تنهایی  بخورد و كسی مراقبش نباشد، این جلوه ای از مسئولیت پذیری است. پس چه بهتر كه والدین هم با رعایت احتیاط هایی از این آمادگی استقبال كنند و بدو اختیاراتی تفویض كنند . گو این كه این امر ممكن است باعث آلودگی لباس و فرش و اشیای خانه شود و زحمت مادر را دو برابر كند،  ولی تجارب نشان داده است  كه بازده آن بیش از این لطمه و ضرر است .

بررسی ها نشان داده است كه اگر طفل مسئولیت ها را تا سن هفت سالگی فرا نگیرد،  بعد به دشواری قادر خواهد بود كه مسئولیت بپذیرد. بدین سان این فاصله سنی نقش حیاتی برای زندگی حال و آتیه كودك،  خواهد داشت .