در روایت های اسلامی به ویژگی های بسیاری برای همسر به عنوان مادر آینده فرزندان اشاره شده است که توجه به این ویژگی ها پیش از ازدواج، لازم است؛ زیرا برای داشتن نسلی سالم و صالح، به وجود مادران شایسته نیاز است و اگر مادران شایستگی های لازم را نداشته باشند، بعید است فرزندان و آینده سازان جامعه به خوبی تربیت شوند. ازاین رو، در آموزه های اسلامی به رعایت معیارهای مناسب برای انتخاب همسر شایسته و مادر نمونه برای فرزندان تأکید بسیار شده است. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

حسْنُ الاْءَخْلاقِ بُرهانُ کَرَمِ الْأَعْراقَ.(1)

سجایای اخلاقی انسان، دلیل بر پاکی و کرامت ریشه و ژن هایی است که فرزند را به وجود آورده اند.

ازاین رو، بایسته است به برخی از ویژگی های مادر که در تربیت فرزند تأثیر بیشتری دارند و هنگام انتخاب همسر باید به آن توجه بیشتری شود، اشاره کنیم:
الف) ایمان
الف) ایمان

نخستین ویژگی لازم برای همسر که در متون دینی بر آن تأکید فراوانی شده، ایمان است؛ یعنی وی باید دین دار و به اسلام و معارف دینی متعهد باشد؛ زیرا دین تنها عاملی است که انسان را از انحراف ها و کج روی های فکری و عملی نگاه می دارد و وی را به سعادت دنیا و آخرت می رساند. اگر همسر، مؤمن و باتقوا باشد، می تواند شوهرش را به سوی دین داری و پرهیزکاری بکشاند و اندیشه و رفتار نیک را به فرزندانش بیاموزد. زن دین دار، همسر و فرزندانش را به دین داری، تقوا، اخلاق نیک، عمل صالح و ترک گناه تشویق می کند و آنها را در پیمودن صراط مستقیم و رسیدن به دیانت و سعادت و کمال یاری می رساند. در مقابل، همسر بی دین و بی ایمان محیط خانه را به گناه آلوده می سازد و بچه ها را به سوی بی دینی و گناه و بی بندوباری می کشاند.(2) ازاین رو، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام و بزرگان دین، مؤمنان را به انتخاب همسر باایمان و متدین سفارش می کنند.

در روایتی آمده است مردی به حضور رسول اکرم صلی الله علیه و آله رسید و درباره ازدواج، با ایشان مشورت کرد. حضرت فرمود: «اَنْکِحْ وَ عَلَیْکَ بِذاتِ الدِّینِ؛ ازدواج کن، ولی بر تو باد که با زن دین دار و باایمان ازدواج کنی»؛(3) یعنی مراقب باش که همسری دین دار و مؤمن برگزینی که اگر چنین کردی، ازدواجت مبارک و بابرکت خواهد بود.(4) بنا بر این روایت، پیامبر گرامی اسلام، با تشویق مرد به ازدواج، به وی سفارش می کند با زنی باایمان ازدواج کند و چنین پیوندی را مبارک و بابرکت می داند. روشن است که زندگی با انسان متدین و متعهد به قوانین اسلامی، آثار ارزشمند تربیتی بسیاری در پی دارد. اثر دوستی و معاشرت زن با همسرش و نقش تربیتی او نسبت به فرزندان و زیردستان و حتی دیگر بستگان و همسایگان بخشی از آن آثار است. حضرت در راه کار عمومی دیگری می فرماید: «عَلَیْکُمْ بِذاتِ الدِّینِ؛ بر شما باد به انتخاب همسر باایمان.(5)

ب) عقل و زیرکی
ب) عقل و زیرکی

از دیگر ویژگی های مهم همسر که در ایفای نقش تربیتی و مادری او تأثیر فراوانی دارد، خردورزی و هوشمندی اوست. مادر عاقل و هوشمند، فرزند زیرک، باهوش و باتدبیر تربیت می کند و زیرکی و خردمندی را همراه با صفت دیانت و امانت داری در وجود او پرورش می دهد. ازاین رو، هنگام انتخاب همسر باید به این ویژگی توجه داشت و کسی را به عنوان مادر فرزندان آینده خویش اختیار کرد که دارای ویژگی اندیشه ورزی باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیث معروفی، پیروان خود را از برقراری پیوند زناشویی با افراد نادان و بی خرد نهی می کند. ایشان می فرماید:

إِیّاکُمْ وَ تَزْوِیجِ الْحَمْقاءِ فَاِنَّ صُحْبَتَها بَلاءٌ وَ وُلْدَها ضِیاعٌ.(6)

با انسان احمق و نفهم ازدواج نکنید؛ زیرا معاشرت با او بلایی است بزرگ و فرزندش نیز ضایع خواهد بود.

پیامبر خدا در این سخن خود با بازداشتن افراد از ازدواج با زنان کم عقل و سبک مغز، به نتایج چنین ازدواج هایی اشاره می کند و دو پی آمد منفی آن را بیان می کند: نخست اینکه زندگی با انسان بی خرد و کوته فکر بلا و مصیبت است و آدمی را هلاک می سازد؛ زیرا زندگی مشترک، نیازمند داشتن تفاهم، مشارکت، از خودگذشتگی، برنامه ریزی و آینده نگری است که تنها افراد خردمند می توانند از عهده آن برآیند و مشکلات زندگی را با موفقیت پشت سر گذارند و مسیر درستی را برای آینده خویش انتخاب کنند. همسر زیرک و باهوش، در فراز و فرودهای زندگی، یار و هم فکر شوهر است و در سراسر زندگی مشترک، او را یاری می رساند. به عکس، همسر کم فکر و بی خرد، نه تنها شریک مناسب زندگی شوهر به شمار نمی آید، بلکه مانع رشد و ترقی مادی و معنوی وی می گردد و به فرموده رسول اکرم صلی الله علیه و آله، بلای جان او خواهد بود.

دوم اینکه فرزند زن احمق و بی خرد، ضایع است؛ یعنی فرزند چنین مادری، از رشد فکری و ذهنی مناسبی برخوردار نخواهد شد؛ زیرا وراثت، نقش تعیین کننده ای در شکل دهی شخصیت فرزند دارد و اگر مادر از ویژگی های مناسبی برخوردار نباشد، خواه ناخواه، آثاری منفی بر شخصیت کودک

خواهد گذاشت.(7) افزون بر مسئله وراثت، مادر نادان و کم عقل نمی تواند نقش تربیتی خود را در محیط خانه به خوبی ایفا و فرزندان خوبی را تربیت کند. ازاین رو، توجه به هوش و خردمندی همسر هنگام ازدواج، لازم و ضروری است.

ج) شرم و حیا
ج) شرم و حیا

یکی از ویژگی های مهم همسر، برخورداری از حیاست؛ همسری که از این ویژگی بهره مند نباشد، نمی تواند فرزندان باحیا و باعفت تربیت کند.

در دین اسلام به صفت شرم و حیا توجه ویژه ای شده و بر اهمیت آن بسیار تأکید شده است و حتی در برخی روایت ها حیا، ملازم با ایمان شمرده شده است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «لاإِیمانَ لِمَنْ لاحَیاءَ لَهُ؛ کسی که حیا ندارد، ایمان ندارد».(8)

در قرآن کریم نیز بارها از حیا سخن به میان آمده و از آن به عنوان یک صفت ارزشمند انسانی یاد شده است و به ویژه در داستان حضرت موسی علیه السلام و شیوه رفتاری ایشان با دختران شعیب پیامبر از حیای آنان تمجید شده است:

فَجائَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ. (قصص: 25)

موسی علیه السلام دید که یکی از آنان (دو دختر که موسی برایشان از چاه آب کشیده بود) با کمال حیا باز آمد.

وقتی دختر حضرت شعیب علیه السلام نزد حضرت موسی علیه السلام رسید، گفت: «إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ اَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا؛ پدرم تو را می خواند تا مزد آب دادنت را بدهد.» موسی علیه السلام با دختر شعیب به راه افتاد، در حالی که دختر پیشاپیش حرکت می کرد و موسی به دنبالش، ولی باد لباس دختر را حرکت می داد و شاید اندام او نمایان می شد. ازاین رو، موسی علیه السلام به وی گفت: من جلو می روم و اگر راه را گم کردم، با انداختن سنگ مرا راهنمایی کن. این رفتار حضرت موسی علیه السلام، کمال شرم و حیای او را نشان می دهد. وی نخواست از پشت سر دختر شعیب راه برود تا مبادا به گناه بیفتد. رفتار همراه با شرم و حیای حضرت موسی علیه السلام و دختر شعیب علیه السلام، زمینه پیوند زناشویی آن دو را فراهم ساخت و با پیشنهاد شعیب علیه السلام، ازدواج آنان تحقق یافت.(9) از این ماجرا نتیجه می گیریم که حیا بر زن و مرد، لازم و از ویژگی های برجسته انسانی است که در برخوردهای اجتماعی باید رعایت گردد. اگر کسی این صفت را داشته باشد و آن را در رفت و آمدها و روابط اجتماعی به کار گیرد، افزون بر ثواب اخروی، در دنیا نیز به نتایج سودمندی خواهد رسید، چنان که حضرت موسی علیه السلام با رفتار باحیا و عفیفانه اش هم به ازدواج با دختر شعیب رسید و هم به پاداش اخروی.

د) عفت و پاک دامنی
د) عفت و پاک دامنی

عفت، به معنای دوری از کار زشت است که مصداق های گوناگونی دارد. مهم ترین مصداق عفت، مربوط به شهوت و مسائل جنسی است. انسان، چه زن و چه مرد، باید با عفت، حیا و پاک دامنی زندگی کند.

رعایت عفت به ویژه برای زنان و دختران اهمیت بسیاری دارد و آنان به مراتب بیش از مردان بایستی مراقب عفاف و پاک دامنی خود باشند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «خَیْرُ نِسائِکُمُ الْعَفِیفَهُ؛ بهترین زنان شما، زنان عفیف و پاک دامن هستند».(10)

بنابراین، عفت در تأمین سلامت خانواده و جامعه نقش اساسی دارد و آنان را از انحراف ها و کج روی ها بازمی دارد. حجاب زنان و دختران یکی از آثار عفت و پاک دامنی آنان است که در اجتماع ظهور پیدا می کند. به هر صورت، بایسته است مادران از صفت عفت بهره مند باشند و این امر، آثار مهمی در تربیت فرزندان دارد که باید هنگام انتخاب همسر بدان توجه کرد.

ه) نجابت و اصالت خانواده
ه) نجابت و اصالت خانواده

افزون بر ویژگی های یاد شده، توجه به اصالت خانواده همسر نیز لازم است و این امر هم از نظر دینی و هم از نظر تربیتی و روان شناختی در شکل گیری شخصیت فرزند اثر می گذارد؛ زیرا دخترتربیت یافته در خانواده ای اصیل و ریشه دار فرزندان خود را بهتر تربیت می کند و اگر خود، فاقد نجابت و اصالت باشد، نمی تواند فرزند خوب و صالحی پرورش دهد. ازاین رو، رسول اعظم صلی الله علیه و آله در حدیث معروفی می فرماید: «بپرهیزید از سبزه هایی (زن های زیبایی) که در میان لجن زارها و پلیدی ها می رویند.» پرسیدند: یا رسول اللّه ! منظور از این سبزه ها چیست؟ حضرت فرمود: «زن زیبایی که در خانواده ای پست و آلوده پرورش یافته باشد».(11)

دختران زیبارو و خوش سیمایی که در خانواده های پست و بی اصل و نسب به دنیا آمده و با تربیت نادرست پرورش یافته اند، به فرموده پیامبر خدا مانند گل های زیبای رشد یافته در مزبله اند که هر چند با ظاهر زیبای خود جلب توجه می کنند، ولی حقیقت وجودشان جز خیانت و عهدشکنی در حق شوهر و خانواده چیز دیگری نیست. روشن است که این گونه افراد نمی توانند فرزندان سالمی پرورش و تحویل جامعه دهند.

سیره پیشوایان دین نیز گواه بر این امر است که آن بزرگواران در انتخاب همسر بسیار دقت و توجه می کردند. آنها پیش از ازدواج، افرادی را مأمور می کردند تا در این باره تحقیق و جست وجو کنند. امام علی علیه السلام پس از وفات فاطمه زهرا علیهاالسلام به برادرش عقیل سفارش کرد که در میان اقوام عرب جست وجو کند و زنی از خانواده اصیل و شجاع برایش انتخاب کند تا فرزندان شجاع و شایسته ای به دنیا بیاورد. عقیل که از انساب و طایفه های گوناگون عرب شناخت کافی داشت، پس از تحقیق و جست وجوی کافی، فاطمه کلابیه (ام البنین) را شناسایی و پس از گفت وگو برای آن حضرت خواستگاری کرد.

پی نوشت

1- عبدالواحد آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، مصر، 1331 ه . ق، ص 379.

2- ابراهیم امینی، انتخاب همسر، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1372، چ 3، صص 50_60.
3- وسائل الشیعه، ج 14، ابواب مقدمات نکاح، ص 30.
4- وسائل الشیعه، ج 14، ابواب مقدمات نکاح، ص 31.
5- وسائل الشیعه، ج 14، ابواب مقدمات نکاح، ص 31.

6- وسائل الشیعه، ج 14، ص 56.

7- روان شناسی رشد، ص 152.
8- اصول کافی، ج 2، ص 106.1- ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، قم، مطبوعاتی هدف، 1374، چ 9، ج 16، ص 64.
9- وسائل الشیعه، ج 14، ص 15.

10- ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، قم، مطبوعاتی هدف، 1374، چ 9، ج 16، ص 64.
11- وسائل الشیعه، ج 14، ص 15.

منبع:نقش مادران در تربیت دینی فرزندان / محمد احسانی ص46