یکی از راه های شناخت افکار و اندیشه های عالمان، شناخت خاستگاه فکری و فلسفی آنان است. مسیر درستی که محققان را به حقیقت مسائل نزدیک تر نموده و امکان بررسی جوانب ناشناخته حیات اندیشمندان را فراهم می آورد. آنچه ما را بر آن داشت تا از این روش برای معرفت شناسی نسبت به ابعاد شخصیت تابناک فقیه عالیقدر حضرت آیت الله سید میرزا آقا ترابی (رض) بهره ببریم، اطلاعات محدودی است که از دوران تحصیل و تدریس ایشان به جای مانده و همین عدم آگاهی کافی، باعث گردیده تا مشتاقان علم و فضیلت را از مفاهیم و معارف موجود در راه و روش او، کم نصیب نماید. از این رو، امیدواریم تا با مطالعه خاستگاه فقهی و فلسفی مرحوم میرزا آقا ترابی، گامی به سوی شناخت اجمالی از زوایای زندگانی ایشان برداریم.

از سال 1310 هجری قمری ـ زمان ولادت سید میرزا آقای ترابی ـ تا هنگام عزیمت ایشان به تهران، دورانی است که به اعتقاد نگارنده، تربیت والدین در کنار تعلیم اساتید آن وقت حوزه دامغان، نقش بسزایی را در شکل گیری شخصیت این عالم عامل ایفاء می نماید. آنها که با تاریخ معاصر دامغان آشنایی دارند، به خوبی می دانند که شهرت خاندان معظّم ترابی، پیش از مرحوم میرزا آقا به پدر گرانقدر او یعنی مرحوم حاج میرحیدر باز می گردد. همویی که پیرامون مراتب ایمان و تقوایش، مطالب زیادی نقل شده است و بی شک از تاثیرگذارترین افراد بر سیره عملی و نظری فرزندان والامقام خویش می باشد.

پس از حضور مرحوم میرزا در حوزه علمیه تهران، کسب محضر پرفیض حاج آقا شیخ مسیح طالقانی و دیگر اساتید، سه سال از بهترین سال های عمر او را رقم زد تا در مسیر نیل به کمالات و تکمیل تحصیلات، برای مدتی به مشهد مقدس مهاجرت نماید و همجوار با آستان مطهر حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا (ع)، از درس حاج آقا شیخ حسین برسی، حاج ملا عباس علی فاضل و آقا بزرگ رضوی که هر سه از اکابر علمای دین و فقهای گرام بودند، بهره ور شود. در مراجعت از مشهد به تهران، مقطع سرنوشت ساز زندگی سید میرزا آقای ترابی شکل گرفت. فرا گرفتن فقه و اصول از محضر مبارک آقا سید محمد تنکابنی و آقا سید حسین یزدی ـ این دو فقیه و اصولی نامدارـ قوام بخش آموزه های فقهی او بود و این همه، ذهن کنجکاو و جستجوگرش را آرام نکرد تا آنجا که به درس اسفار و شفای فیلسوف بزرگ شرق “مرحوم میرزا محمد طاهر تنکابنی” پا نهاد و خوشه چین خرمن علم و مکارم استادی شد که بنا بر فرمایش شهید آیت الله مرتضی مطهری (ره)؛ «دوره میرزای جلوه و حکیم قمشه ای و حکیم مدرس را درک کرده است و پس از این سه حکیم از اساتید مسلّم فلسفه بشمار می رفته است».

پس از حضور مرحوم میرزا در حوزه علمیه تهران، کسب محضر پرفیض حاج آقا شیخ مسیح طالقانی و دیگر اساتید، سه سال از بهترین سال های عمر او را رقم زد تا در مسیر نیل به کمالات و تکمیل تحصیلات، برای مدتی به مشهد مقدس مهاجرت نماید و همجوار با آستان مطهر حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا (ع)، از درس حاج آقا شیخ حسین برسی، حاج ملا عباس علی فاضل و آقا بزرگ رضوی که هر سه از اکابر علمای دین و فقهای گرام بودند، بهره ور شود. در مراجعت از مشهد به تهران، مقطع سرنوشت ساز زندگی سید میرزا آقای ترابی شکل گرفت. فرا گرفتن فقه و اصول از محضر مبارک آقا سید محمد تنکابنی و آقا سید حسین یزدی ـ این دو فقیه و اصولی نامدارـ قوام بخش آموزه های فقهی او بود و این همه، ذهن کنجکاو و جستجوگرش را آرام نکرد تا آنجا که به درس اسفار و شفای فیلسوف بزرگ شرق “مرحوم میرزا محمد طاهر تنکابنی” پا نهاد و خوشه چین خرمن علم و مکارم استادی شد که بنا بر فرمایش شهید آیت الله مرتضی مطهری (ره)؛ «دوره میرزای جلوه و حکیم قمشه ای و حکیم مدرس را درک کرده است و پس از این سه حکیم از اساتید مسلّم فلسفه بشمار می رفته است».

سال 1341 هجری قمری، مرحوم آیت الله میرزا آقای ترابی به شهر مقدس قم مشرّف شدند. این سال ها مقارن گشت با استفاده از تعالیم ارزشمند حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی «موسس فقید حوزه علمیه قم» و سه استاد بزرگ فقه و اصول که هر یک از اقطاب اساتید آن سامان بودند. آیت الله العظمی سید محمد حجت کوه کمره ای، آیت الله آقا میرزا سید علی یثربی کاشانی و آیت الله فیض قمی از برجستگان فقهای شیعه طیّ اعصار ماضی و جاری، در زمره بزرگانی هستند که مرحوم آیت الله سید میرزا آقا ترابی در حلقه تدریس آنان شرکت می نمود تا عطش فراوان علمی خویش را در کنار آستانه مقدسه کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (س) فرونشاند و آنچنان که شایسته مقام والای اهل علم و ایمان است، مربّی نفوس و مهذّب قلوب باشد.

در این روزگار، مرحوم آیت الله ترابی (ره) با علمای وارسته ای همچون آیت الله العظمی امام خمینی (ره)، آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) و آیت الله العظمی اراکی (ره)، هم مباحثه و هم درس بودند که دوستی و رفاقت آنان با یکدیگر تا پایان عمر شریف مرحوم میرزا تداوم داشت.

از شواهد و قرائن چنین استنباط می شود که آیت الله سید میرزا آقا ترابی دامغانی در مقطعی به تدریس فلسفه در مدرسه سپهسالار تهران ]مدرسه عالی شهید مطهری[ اشتغال داشته اند که از شاگردان ممتاز آن جناب می توان به مرحوم آیت الله آقا میرزا یحیی طالقانی (ره) اشاره نمود.

همچنین ایشان در طول اقامت هفده ساله خویش در شهر قم به تدریس کفایه، رسایل، مکاسب و شرح منظومه اهتمام نمودند که در این میان، بیان شرح منظومه توسط مرحوم میرزا، علیرغم کثرت مخالفان فلسفه در آن حوزه فقهی، گویای جایگاه ارزنده این روحانی فاضل و فرهیخته در جمع علما و مراجع دینی قم می باشد. از شاگردان برجسته و فاضل ایشان در این دوران شکوهمند می توانیم به مرحوم آیت الله العظمی آقای حاج سید محمد وحیدی تبریزی (ره) ـ مرحوم آیت الله آقای حاج سید مهدی غضنفری خوانساری (ره) ـ مرحوم آیت الله آقای حاج سید اسماعیل هاشمی اصفهانی (ره) اشاره نماییم.