یکی از سنت های ثابت الهی در نظام انسانی، امتحان انسان هاست. این سنت در قرآن در قالب واژه های «انتحان»، «ابتلاء»، «فتنه» و «تمحیص» آمده است. به رغم تفاوت اندک میان کارکرد این چهار واژه، همه آنها مشترکاً به یک معنا به کار رفته اند و آن آزمودن همراه با سختی و دشواری است که برای جدا کردن ناخالصی ها از یک شیء انجام می گـیرد. نـیز وقتی این واژه ها درباره انسان ها به کار می رود، بدین معناست که خداوند آدمیان را نیز بسان طلا و نقره در تنور تکالیف و آزمون های مختلف چنان می گذارد تا خالصی ها از نا خالصی ها جدا گردد.
 انواع امتحان
1-امتحان محنت
دنیا و زندگی آن برای آزمودن است و آزمون برای ساخت شخصیت انسان ها است. در این زندگی، گرفتارهایی است که بشر را به واکنش وا می دارد و چگونگی واکنش او موجب پرورش استعدادهای نهفته می شود. خداوند متعال می فرماید: «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرينَ » ؛ «حتما شما را با چیزی از ترس و گرسنگی و آفت در مال ها و جان ها و میوه ها می آزماییم و [در این میان] به مردمان بردبار مژده بده.»
بردباری واکنش منطقی و مثبتی است که انسانیت را می پروراند و به همین جهت قابل مژده دادن است.
2-امتحان لذت
امتحان دنیا فقط محدود به مشقت ها و رنج ها نیست. لذت ها و خوشی ها نیز برای آزمودن واکنش انسان هستند. قرآن کریم در این باره می فرماید:« كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنا تُرْجَعُونَ » ؛ «هر نفسی چشنده مرگ است و ما شما را بابدی و خوبی می آزماییم و شما به سوی ما باز می گردید.»
در برخی از آیات، از این حقیقت، با تعبیر «حسنات و سیئات» یاد شده است از جمله آیه: «… وَ بَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَ السَّيِّئات…»
درباره لذت ها و زیبایی ها نیز قرآن کریم می فرماید:« إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً » ؛ «ما آنچه را بر زمین است زینت آن قرار دادیم تا آنان را بیازماییم که کدام یک نیکو کارترند.»
لذت ها وزیبایی ها نیز از این جهت می تواننند سخت و مشقت آور باشند که باید انسان، خود را در برابر آنها کنترل کند و از اسراف و تبذیر بپرهیزد. آفت دوران خوشایند همین اموری است که نام برده شد. طبیعت انسان به سمت این امور تمایل دارد؛ ولی این ها برای آینده بشر زیان بارند. از این رو، انسان باید در برابر این تمایل بایستد و از خواهش های نفسانی دست بکشد و این کار، سخت و دشوار است.
3-امتحان تکلیف
اوامر و نواهی خداوند، در همین فضا، قابل تحلیل اند. «اوامر»آن چیزهایی هستند که به مصلحت انسان اند و «نواهی» اموری هستند که به زیان بشرند؛ اما دستور ها مربوط به چیز هایی هستند که مطابق میل انسان نیستند و نهی شده ها، مربوط به اموری هستند که مطابق میل انسان اند انجام دادن چیزی که ناخوشایند است (اوامر) و ترک آنچه خوشایند است (نواهی) سخت و مشقت زاست و به همین جهت «تکلیف» نامیده می شود؛ اما نباید فراموش کرد که اگر چه به ظاهر سخت است، ولی برنامه تکامل و پیشرفت انسان است. شهید مطهری در این باره می گوید: «خدا برای تربیت و پرورش جان انسان ها دو برنامه تشریعی و تکوینی دارد و در هر برنامه، شدائد و سختی ها را گنجانیده است. در برنامه تشریعی، عبادات را فرض کرده و در برنامه تکوینی، مصائب را سر راه بشر قرار داده است. روزه، حج، جهاد، انفاق و نماز، شدائدی است که با تکلیف، ایجاد گردیده اند و صبر و استقامت در انجام دادن آنها موجب تکمیل نفوس و پرورش استعداد های عالی انسانی است. گرسنگی، ترس، تلفات مالی و جانی، شدائدی است که در تکوین، پدید آورده شده اند و به طور قهری انسان را در بر می گیرند.»
از آنچه که گفتیم روشن می شود که بلاها و سختی ها از هر نوع آن، نه تنها بی معنا و بی فایده نیستند، بلکه ضرورت حیات انسانی اند. انسان بدون سختی ها و کش و قوس های زندگی،«هیچ» است. با این حال آیا می توان سختی ها و شدائد را بد و غیر مفید دانست؟ بدون بلا ها و امتحان ها، انسان همانند نهـال بارور نشده و بـذر جوانه نزده ای می ماند کـه پس از چندی نابود می شود. سختی ها بی معنا نیستند پس نباید از آنها دلگیر شد بلکه باید آنها را گرامی داشت نکته مهم این است که ماهیت سختی ها و بلا ها شناخته شوند. اگر چنین اتفاقی رخ دهد سختی ها نیز شیرین می شوند.

برگرفته از تحقیق پایانی سطح 2،امتحان و ابتلاء الهی از منظر قرآن ،فاطمه میر عبداللهی