این واژه ۴ بار در سوره‌های مدنی قرآن در تعابیر ظن الجاهلیه ـ حکم الجاهلیه ـ تبرج الجاهلیه و حمیه الجاهلیه به‌کاررفته است و در هر ۴ مورد همراه با ملامت و مذمت است. این لحن ملامت‌آمیز همچنین در پاره‌ای دیگر از آیات که مشتقات دیگر جهل نظیر تجهلون جاهلون و جاهلین در آن‌ها آمده دیده می‌شود. در مجموع می‌توان گفت که قرآن به دوره خاصی از تاریخ عرب در عربستان پیش از اسلام توجه و از ویژگی‌های اخلاقی آن به‌شدت انتقاد کرده است. درواقع قرآن این دوره را به سبب بروز ویژگی جاهلیت در اخلاق و رفتار مردم آن دوره جاهلیت نامیده و بعدها این نام برای این دوره علم شده است.
8-1) ظن الجاهلیه
قرآن در بیان داستان شب بعد از جنگ احد و احتمال خطر حمله مشرکان به مدینه و ترس انسان‌های منافق و ضعیف الایمان در آیه ۱۵۴ سوره آل عمران می‌فرماید «مَّ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّن بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُّعَاسًا يَغْشَى طَآئِفَةً مِّنكُمْ وَطَآئِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ؛ پس خداوند بعد از آن اندوه آرامشی به‌صورت خواب سبکی بر شما فرو فرستاد که گروهی از شما را فراگرفت و گروهی تنها در فکر جان خود بودند و درباره خدا گمان‌های ناروا همچون گمان‌های دوران جاهلیت می‌بردند.»
آن‌ها در مورد خدا گمان‌های نادرست همچون گمان‌های دوران جاهلیت و قبل از اسلام داشتند و در افکار خود احتمال دروغ بودن وعده‌های پیامبر را می‌دادند و به یکدیگر یا به خویشتن می‌گفتند «آیا ممکن است با این وضع دل‌خراشی که می‌بینیم پیروزی نصیب ما شود یعنی بسیار بعید و غیرممکن است. قرآن در جواب آن‌ها می‌فرماید» بگو همه امور برای خداست» آن‌ها حاضر نبودند همه آنچه را در دل داشتند اظهار کنند زیرا می‌ترسیدند در صف کافران قرار گیرند. آن‌ها چنین می‌پنداشتند ـ که شکست احد نشانه نادرست بودن آیین اسلام است لذا می‌گفتند اگر ما بر حق بودیم و سهمی از پیروزی داشتیم در اینجا این‌همه کشته نمی‌دادیم. خداوند در پاسخ آن‌ها به دو مطلب اشاره می‌کند:
1- تصور نکنید کسی با فرار از میدان جنگ و از حوادث سختی که باید به استقبال آن بشتابد می‌تواند از مرگ فرار کند آن‌ها که اجلشان رسیده حتی اگر در خانه‌های خود بمانند به بستر آن‌ها می‌تازند و آن‌ها را در بستر خواهند کشت.
2- باید این حوادث پیش بیاید و هر کس آنچه در دل دارد آشکار کند و صفوف مشخص گردد و به‌علاوه افراد تدریجاً پرورش یابند و نیات آن‌ها خالص و ایمان آن‌ها محکم و قلوب آن‌ها پاک شود.
به نظر علامه طباطبائی مراد از ظن الجاهلیه گمان عده‌ای بود که تصور می‌کردند چون به اسلام گرویده‌اند حتماً باید در جنگ پیروز شوند و بر خدا واجب است بر اساس وعده‌اش بدون هیچ قید و شرطی دین خود و پیروانش را یاری کند. این گمان نا به‌حق و جاهلی بود زیرا عرب جاهلی معتقد بودند که پیامبر نوعی رب است که مسئله غلبه و غنیمت به او واگذارشده است و بنابراین وی هرگز مغلوب یا مقتول نخواهد شد.

صفحات: 1· 2· 3· 4