کلمه «تقرّب» از ریشه «قُرب» گرفته میشود که در لغت به معنای نزدیک شدن به چیزی است.[1] و مقرّبان درگاه الهی به کسانی گفته میشود که توانسته‌اند به خداوند نزدیک شوند. البته از آنجا که خداوند، موجودی مادی نیست؛ لذا این قُرب و نزدیک شدن به معنای مادی آن نیست، بلکه به جهات روحانی و معنوی است. به روحانی بودن این تقرّب در قرآن کریم در مواردی مانند آیه شریفه «فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنى»[2] اشاره شده است.[3]
نزدیک بودن به خدا می‌تواند معنای دیگری نیز داشته باشد که بر تمام رستگاران و بهشتیان اطلاق شود؛ به این معنا که تمام انسان‌های رستگار به خداوند نزدیک شده‌اند. البته در نگاهی دیگر، تعداد معدودی از انسان‌ها نیز وجود دارند که از بهشتیان رستگار دیگر نیز مقام بالاتری دارند. این مطلب را می‌توان از برخی آیات قرآن به دست آورد؛ مانند آیات شریفه «پس اگر او از مقرّبان باشد، در رَوح و ریحان و بهشت پرنعمت است! امّا اگر از اصحاب یمین باشد، (به او گفته میشود:) سلام بر تو از سوى دوستانت که از اصحاب یمینند!».[4]
اما در اینکه چه موجوداتی می‌توانند مقرّبان درگاه الهی قرار گیرند، باید ابتدا تقسیمی از موجودات ارائه نمود:
1. موجوداتی که خداوند بر آنها تکلیفی نهاده است.
2. موجوداتی که تکلیفی بر آنها وجود ندارد.
دسته اول؛ انسان‌ها و اجنه را شامل میشود. انجام تکالیف و دستورات الهی سبب پیشرفت و تعالی موجودات میشود، لذا اگر کسی بتواند از این دوره، سربلند بیرون بیاید، قطعاً از مقرّبان درگاه الهی است. قرآن در مورد مقرّب بودن یک انسان می‌فرماید: «و در حالى که (روح الامین جبرائیل) در افق اعلى بود. از محل خود تنزّل نمود و فرود آمد و به قدرى (به پیامبر) نزدیک گردید. تا آنکه فاصله او (با پیامبر) به اندازه فاصله دو کمان یا کمتر بود».[5] این آیات شریفه در مورد پیامبر اسلام(ص) بوده و نشانگر آن است که این انسان بزرگ به بالاترین مقام قابل دسترسی برای موجودات دست یافته است. همچنین آیه «چون فرشتگان مریم را گفتند که خدا تو را به کلمه خود بشارت مىدهد که نامش مسیح (عیسى) پسر مریم است، که در دنیا و آخرت آبرومند و از مقرّبان (درگاه خدا) است»،[6] که صراحت در مقرّب بودن حضرت عیسی(ع) دارد.
در مورد جنّ تعبیر این چنینی در قرآن کریم وجود ندارد، بلکه تنها این‌گونه می‌توان احتمال مقرّب شدن اجنّه را استنباط کرد؛ زیرا از آنجا که جنیان تکلیف دارند، طبیعتاً انجام این تکالیف می‌تواند در تقرّب آنها در نزد خداوند تأثیرگذار باشد. البته این تنها در مقام اعتقاد است؛ یعنی این احتمال و موقعیت برای اجنه نیز وجود دارد که به مقام قرب الهی دست یابند،[7] هرچند ممکن است ما در آیات قرآن و مجموعه روایات – بر خلاف انسان‌ها - نامی از جنیان مقرب نیابیم.
اما دسته دوم شامل فرشتگان و ملائکه مجرّد میشود، همچنین حیوانات و موجودات دیگر؛ حیوانات و موجودات مادی که تکلیف بر آنها وجود ندارد، قطعاً نمی‌توانند از مقرّبان الهی شمرده شوند، هرچند حشر در قیامت برای آنها نیز وجود دارد
.[8]
اما تقرّب در مورد فرشتگان کاملاً متفاوت است. آنها موجودات مجرّد[9] و عاری از گناه بوده و همواره به ذکر و عبادت خداوند مشغول هستند؛ لذا تمام آنان به نوعی مقرّب و نزدیک به درگاه خدای متعال خواهند بود و آنچه در قرآن کریم به مقرّب بودن فرشتگان اشاره شده است[10]شاید ناظر به تمام آنان باشد.
البته پروردگار، چینشی برای آنان قرار داده است[11] که طبیعتاً برخی از آنها برتر از دیگران هستند و شاید به همین جهت اصطلاح «فرشتگان مقرّب»، در میان علما اصطلاح رایجی است که به برخی از ملائکه الهی گفته میشود.
[1]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق و مصحح: محقق و مصحح: میر دامادى، جمال الدین، ج 1، ص 662، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع(دار صادر)، بیروت، چاپ سوم، 1414ق؛ ر.ک: «قرب الاهی و اقسام آن»، سؤال 89.
[2]. نجم، 9.
[3]. ر.ک: «معراج و قاب قوسین»، سؤال 26883.
[4]. واقعه، 88 – 91.
[5]. نجم 7 – 9: «وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلىَ *ثمَُّ دَنَا فَتَدَلىَ * فَکاَنَ قَابَ قَوْسَینِْ أَوْ أَدْنىَ».
[6]. آل عمران، 45: «إِذْ قَالَتِ الْمَلَئکَةُ یَامَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکلَمَةٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسىَ ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهًا فىِ الدُّنْیَا وَ الاَخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ».
[7]. ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 16، ص 115، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[8]. ر. ک: «درد و رنج و حشر حیوانات»، سؤال 25378.
[9]. ر.ک: «تجرد ملائکه»، سؤال 93.
[10]. نساء، 172: « … وَ لاَ الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ …».
[11]. صافات، 164: « وَ ما مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ ».
