گونه هاى مختلف تاريخ نگارى مسلمانان
تاريخ نگارى فرهنگى و اجتماعى
اصطلاح تاريخ ميان مسلمانان ، شامل بين سال تولد و وفات و به دنبال آن حوادثى بوده كه عنصر زمان در آن نقش دارد. از اين رو تصور مسلمانان از تاريخ ، تنها شامل حادثه ها و دگرگونيهاى عمده سياسى و انسانى است . سخاوى موضوع تاريخ را عبارت از رويدادهاى برجسته عجيب و غريب مى داند كه هدفش ترغيب و تحذير و شادمان ساختن و موقوف كردن كارهاى شيطان است .بدين ترتيب تحولات فرهنگى به عنوان يك پديده تاريخى ، مورد نظر مسلمانان نبوده است و حال آن كه جزو اساسى ترين مباحث تاريخى است . چنين تحولاتى نه در قالب تاريخى بلكه در صورت ديگرى و با اهداف ويژه اى در منابع ادبى آمده است .منابعى كه در تاريخ شعر و شاعرى نيز به هدف بيان موضوعات مهم انسانى و اجتماعى تدوين شده اند، حاوى بخش مهمى از مواد فرهنگى است كه مى تواند در تحقيق وتتبع در سير تحولات فرهنگى مسلمانان ، كمك شايسته اى به محققان بكند.
درواقع ارتباط تاريخ و ادب در قرون نخست بسيار استوار بوده وبسيارى از مورخان نخست در هردو زمنيه تاءليفاتى داشته و آثارى را آفريدند كه آثار ادبى تاريخى با به عكس . بسيارى از نوشته هاى مدائنى در تاريخ و اخبار شعر و شاعران است . آثار احمد بن حبيب (م 240) هيثم بن عدى (م 207) و نيز ابوعبيده (م 209) همين ويژگى را دارد.
برخى از قديمى ترين مجموعه هاى ادبى كه برجاى مانده ، عبارتند از عيون الاخبار از ابن قتيبه (م 276) البيان والتبيين از جاحظ (م 255) الكامل فى اللغه والادب از ابوالعباس محمد بن يزيد مبرّد (م (285)، عقد الفريد از ابن عبدربه (م 328) نشوار المحاصضرة از قاضى تنوخى (م 384) بهجة المجالس وانس المجالس از ابن عبدالبرّ نثر الدر ابوسعدآبى (م 421)محاضرات الادباء ومحاورات الشعراء والبلغاء از راغب اصفهانى (اوائل قرن پنجم )، ربيع الابرار از زمخشرى (م 538)، التدكرة المحمدونيه از ابن حمدون (م 562) والمحاسن والمساورى از ابراهيم بن محمد بيهقى .
در اين كتاب ها، موضوعات مهم عدبى و اجتماعى ، سوژه نقل بسيارى از اخبار فرهنگى وتاريخى شده است . موضوعاتى نظير سلطنت و حكومت ، جنگ هاى امثال ، زنان ، عدالت ، عشق ، علم ، خيانت ، ترس وقضاوت محور نقل روايات تاريخى وفرهنگى گوناگونى شده كه هركدام از آنها از شخصى ودرباره ديار و منطقه اى است كه به صورت يك كشكول ادبى فراهم آمده است . اين آثار مهمترين مواد را براى تدوين تاريخ اجتماعى در بردارند.
كتابهايى نيز در تاريخ شعر و شاعرى نگاشته شده كه اهميت فراوانى در تاريخ نگارى فرهنگى دارد؛ همچون طبقات الشعراء ازابن اسلام (م 231،الشعر والشعرا، از ابن قتيبه و مهمتر از آنها اثر نفيس و پرارج الاغانى ازابوالفرج اصفهانى (م 356) است كه دائرة المعارف شاعران و بسيارى از رجال سياسى و مشتمل بر نقل هاى فرهنگى و حتى تاريخ برخى از تحولات سياسى است . اين كتاب برگرفته از آثار فراوان مشابه است كه از ميان رفته و خوشبختانه اين مجموعه عظيم براى ما باقى مانده است .
منابع تاريخ اسلام، نويسنده : رسول جعفريان
